User:PK2/North Sea Germanic

North Sea Germanic, also known as Ingvaeonic /ˌɪŋviːˈɒnɪk/, is a postulated grouping of the northern West Germanic languages that consists of Old Frisian, Old English and Old Saxon and their descendants.

The Ingvaeonic languages are characterised by a collection of sound shifts that - as with High German - have spread through contacts between neighbouring peoples to a greater or lesser extent. For the time being, the core region within which all these characteristics originated and from which all these influences have spread is only identified with the North Sea regions, not with a particular people. At that time, peoples did not have a fixed composition and consisted of smaller tribal associations that, due to material considerations, could alternatively join larger 'people' units. Our knowledge of the demographic history of the North Sea region still has many gaps in this respect, particularly with regard to the precise role of the groups that called themselves or were called Frisians. For the sake of convenience, the name Proto-Frisian is also used for the Dutch region, which simply means the Frisians for that common ancestor.

Ingvaeonic is named after the Ingaevones, a West Germanic cultural group or proto-tribe along the North Sea coast that was mentioned by both Tacitus and Pliny the Elder (the latter also mentioned that tribes in the group included the Cimbri, the Teutoni and the Chauci). It is thought of as not a monolithic proto-language but as a group of closely related dialects that underwent several areal changes in relative unison.

The grouping was first proposed in Nordgermanen und Alemannen (1942) by German linguist and philologist Friedrich Maurer as an alternative to the strict tree diagrams, which had become popular following the work of 19th-century linguist August Schleicher and assumed the existence of a special Anglo-Frisian group. The other groupings are Istvaeonic, from the Istvaeones, including Dutch, Afrikaans and related languages; and Irminonic, from the Irminones, including the High German languages.

Examples of languages and dialects with many Ingvaeonic substrates are, besides the direct continuation in Frisian and English, the Low Franconian languages (including Dutch, in particular the dialects spoken on the North Sea coasts in Zeeland and West Flanders), as well as the language of the Dutch fishing villages, the regional West Low German dialects, at least in the Groningen Ommelanden, and the Friso-Frankish dialect known as West Frisian Dutch.

Ingveoonse klankverschuivingen

Op het vlak van fonologie en morfologie onderscheiden de Ingveoonse talen zich van de andere West-Germaanse talen.

Met name Fries en Engels hebben een duidelijk Ingveoons karakter. In mindere mate kent ook het Nederlands Ingveoonse eigenschappen. Sommige dialecten vertonen deze dan weer sterker, zoals het West-Vlaams; in het Hollands zijn deze ingveonismen wellicht te herleiden tot een Fries substraat. Omdat de Ingveoonse talen hoofdzakelijk gesproken werden aan de Noordzeekust, worden ze ook wel als Noordzee-Germaans of Kustgermaans aangeduid.

Het verschil met de tweede Germaanse klankverschuiving ligt in het feit dat in dit geval de noordwestelijke talen van klank verschoven en de zuidoostelijke gelijk bleven, terwijl het bij de tweede Duitse klankverschuiving precies andersom was.

Nasaalsyncope met compensatierekking

Een Ingveoons klankverschijnsel is dat bij een Germaans woorddeel dat bestaat uit een klinker, een neusklank en een wrijfklank, die nasaal verloren gaat en de voorgaande klinker wordt verlengd (iets soortgelijks heeft zich met name sterk voorgedaan in de geschiedenis van het Frans): dit staat bekend als de nasaalspirantenwet. Voorbeelden hiervan zijn de volgende cognaten: Nederlands vijf, Engels five, Fries fiif, Nederduits fiev, in tegenstelling tot Duits fünf. Meestal blijven Ingveaoonse kenmerken echter beperkt tot het Engels en het Fries: vergelijk Engels us en Fries ús tegenover Nederlands ons en Duits uns. Verdere voorbeelden:

• Germaans *tanþz wordt Engels tooth, Noord-Fries toss (tegenover Nederlands tand, Duits Zahn).
• Germaans *samfþō, -ijaz wordt Oudengels sōfte (later wordt de o kort: soft), Fries sêft, Nederlands zacht [ft→cht] (tegenover Duits sanft).
• Germaans *anþeraz wordt Engels other, Fries oar, Frans-Vlaams aajer (tegenover Nederlands en Duits ander [þ→d])

(het Oudengelse other werd met een lange -oo-klank uitgesproken, om in het Middelengels via een -oe- naar de huidige klank, die weer kort is, te evolueren)

(in het Fries is ook de th-klank die oorspronkelijk tussen de o en de a stond, verdwenen).

• Germaans *gansz wordt Engels goose, Fries goes, Nederduits Goos (tegenover Nederlands gans, Duits Gans).

Ontronding /ʏ/ → /ɪ/ → /ɛ/

De Nederlandse /ʏ/ (van bijvoorbeeld put) werd in zuidwestelijke kustdialecten en Ingveoonse talen ontrond, dat wil zeggen meer naar voren in de mond gearticuleerd tot een /ɪ/ (klank als in pit), welke soms vervolgens nog verwijd werd (vooral in het Fries) tot een /ɛ/ (klank als in pet).

Duits	Nederlands	Afrikaans	West-Vlaams	Zeeuws	Engels	West-Fries	Fries
Pfütze*	put	put	pit	pit	pit	pet	pet
dünn	dun	dun	dunne, dinne	dinne	thin	dun	tin
Rücken	rug	rug	rugge, rik	rik	ridge	reg	rêch, rich
Brücke	brug	brug	brugge, (soms) brigge	(Schouwen) brigge	bridge	breg	brêge, brigge
Mücke	mug	muggie	mugge, mizje (verouderd)	mogge	midge	mig	mich
Knüppel	knuppel	knuppel	knippel (verouderd)	knoppel		kneppel	kneppel

* Het Duitse Pfütze betekent tegenwoordig ‘plas’.

Andere Ingveoonse klankverschuivingen

De Germaanse lange æ werd in het Nederlands een a, terwijl hij in de Ingveoonse talen een e en vervolgens een i werd. Voorbeeld: Nederlands schaap tegenover Fries skiep en Engels sheep.

Anglo-Friese klankverschuivingen

/ɣ/ → /j/

Op het fonetische vlak kenmerken de Ingveoonse talen zich verder door een grootschalige lenitie ofwel verzachting, dat wil zeggen het verschuiven van de /ɣ/-klank (de Nederlandse 'g' als in gaan) naar een /j/-klank. Dit fenomeen komt vrijwel alleen voor in het Fries en het Engels, en vormt een belangrijke reden voor taalkundigen om het Fries samen met het Engels tegenover andere Laagduitse talen te plaatsen. Voorbeelden:

Duits	Nederlands	Fries	Engels
gestern	gisteren	juster	yesterday
—	ginder	jinder	yonder
Garn	garen	jern	yarn
Regen	regen	rein	rain
geschlagen	geslagen	slein	slain
Hagel	hagel	heil	hail
Nagel	nagel	neil	nail
Flegel	vlegel	fleil	flail
Segel	zeil	seil	sail
Tag	dag	dei	day
Weg	weg	wei	way
gelten	gelden	jilde	yield
gern	gaarne	jerne	yearn
Garten	gaard	gard, gerd, gord	yard
gar	gaar	gear	yare
gelb	geel	sfri. jeel	yellow
Gischt	gist	sfri. jääst	yeast
gähnen	(geeuwen)	ndfri. jåne	yawn
Wagen	wagen	wein	wain
Geld	geld	jild	yield
geben	geven	jaan	oe. ġiefan;me. yeven, yiven
gießen	gieten	jitte	me. yeten
mögen	mogen	meie	may

Palatalisatie en assibilatie van velaire plofklanken

Een andere karakteristieke klankverschuiving die zich binnen de Ingveoonse talen alleen in de Anglo-Friese subgroep heeft voorgedaan is de assibilatie van de stemloze velaire plofklank /k/ naar de stemloze affricaat /t͡ʃ/ en stemhebbende velaire plofklank /g/ naar de stemhebbende affricaat /d͡ʒ/, indien ze werden gevolgd door een frontale klinker. Een verschil tussen het Fries en het Angelsaksisch is dat in de laatstgenoemde assibilatie ook voorkwam ná een frontale klinker (vgl. Fries tsjerke en Engels church)

Het ligt voor de hand dat aan deze assibilatie een palatalisatie is voorafgegaan. De Duitse germanist Theodor Siebs stelde dat de samenstelling /k/ + /î/ onmogelijk uit te spreken is zonder daarbij een /ç/-achtig overgangsgeluid te produceren (/ç/ spreekt men uit als de 'ch' in het Duitse 'ich'). Als de /k/ in die samenstelling wordt uitgesproken beweegt de tong alvast naar een positie tegen het gehemelte (palatum) die nodig is voor de productie van /î/. De palatale plofklank + /ç/ die hieruit ontstaat is moeilijk te onderscheiden van de affricaat /t͡ʃ/.

Hoewel sommigen menen dat de assibilatie van /k/ en /g/ naar respectievelijk /ts/ en /dz/ al voor de migratie van de Angelsaksen naar de Britse eilanden moet hebben plaatsgevonden, menen de meeste taalwetenschappers dat deze ontwikkelingen zich onafhankelijk van elkaar op beide delen van het continent hebben ontwikkeld. Ervan uitgaande dat dit laatste het geval is, is het wel zeer aannemelijk dat deze ontwikkeling voortkomt uit een gemeenschappelijke predispositie voor deze verschuiving. Hierbij kan gedacht worden aan een neiging om de /k/ en /g/ extreem te palataliseren naar /kʲ/ en /gʲ/.

/k/ → /t͡ʃ/

Voorbeelden van de genoemde stemloze klankverschuiving /k/ → /t͡ʃ/ (of /k/ → /t͡s/) zijn de volgende:

Duits	Nederlands	Fries	Engels
Kirche	kerk	tsjerke	church
Käse	kaas	tsiis	cheese
Kaff	kaf	tsjêf	chaff
Kelch	kelk	tsjelk	chalice
—	kaak	tsjeak	cheek
kernen	karnen	tsjerne	churn
kaudern	koeteren	tsjetterje	chatter
keiben	kijven	tsifje	—
Kehr	kier / keer	tsier / tsjier	chore
Kerl	kerel	tsjirl	churl
Kessel	ketel	tsjettel	oe. ċietel
jeglich	elk	elts	each
reichen	reiken	ofri. rētsia *	reach
gebrochen	gebroken	brutsen	broken **
strecken	strekken	strekke	stretch
sticken	stikken	stikje	stitch

* tegenover Nieuwfries reke, rikke, Saterfries räkke
** tegenover het naamwoord breach ‘breuk’

/g/ → /d͡ʒ/

Voorbeelden van de stemhebbende klankverschuiving /g/ → /d͡ʒ/ (of /g/ → /d͡z/) zijn de volgende:

Duits	Nederlands	Fries	Engels
Wiege	wieg	widze	—
eggen	eggen	eidzje	oe. ecgan
sagen	zeggen	sizze	oe. secgan
Gefangen	gevangen	finzen	me. fangen
Rücken	rug	rêch	ridge
Brücke	brug	brêge	bridge
Mücke	mug	mich	midge
Ecke	egge	ich	edge

Deflexie

In de morfologie vertonen de Ingveoonse talen deflexie in de samenvoeging van de accusatieve en datieve naamvallen tot de objectieve naamval en in de persoonsvormen, die in het meervoud alle gelijk werden. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Duits:

Duits	West-Vlaams	Nederlands	West-Fries	Fries	Engels	Afrikaans
wir haben	Widder èn	wij hebben	wai hewwe	wy hawwe	we have	ons het
ihr habt	Gidder èt	jullie hebt/hebben	jolle hewwe	jim hawwe	you have	julle het
sie haben	Zidder èn	zij hebben	sai hewwe	hja hawwe	they have	hulle het

Hierbij moet worden opgemerkt dat jullie een relatief nieuw voornaamwoord is in het Standaardnederlands, en dat in het Nederlands naast het moderne jullie hebben ook jullie hebt voorkomt, al is dat in de spreektaal niet (meer) gebruikelijk. Deze vorm is in de standaardtaal ooit onder invloed van het Brabants (gij/gullie hebt) ingevoerd. Vergelijk ook de Duitse standaardvormen ihr habt en ihr könnt.

Het Engels lijkt de vereenvoudiging nog het meest doorgetrokken te hebben; ook de enkelvoudpersonen zijn, met uitzondering van he/she/it en het verouderde thou, gelijk aan de meervoudspersonen. Ook dit is een relatief nieuwe ontwikkeling. In het Oudengels en Middelengels hadden de enkelvoudsvormen in tegenwoordige en verleden tijd een eigen, herkenbare uitgang:

Oudengels		Middelengels
ic	hæbbe	ic	have
þū	hæfst, hafast	þu	hast
hē	hæfþ, hafaþ	he	hat
wē/gē/hie	habbaþ	we/ye/heo	haveþ, haven

Wederkerend voornaamwoord

In tegenstelling tot andere West-Germaanse talen kennen Ingveoonse talen geen aparte vorm voor wederkerende voornaamwoorden in de derde persoon. Hierbij dient in ogenschouw genomen te worden dat in het Nederlands pas vanaf de 14e eeuw sich (modern: zich) het woord hem (vrouwelijk: hare, meervoud: hen) ging vervangen. Het Afrikaans heeft nog steeds hom. Het woord 'zich' is geleend uit het Duits (sich). In het Nederlands betekenen "Hij wast zich" en "Hij wast hem" tegenwoordig iets geheel anders. In het Fries kan "Hy wasket him" beide betekenen (meestal betekent het "Hij wast zich"). Bij onduidelijkheid kan "-sels" toegevoegd worden: "Hy wasket himsels". Dit is ook het geval in het Engels, waar "-self" tegenwoordig standaard wordt toegevoegd: "He washes himself". Het West-Vlaams heeft dit kenmerk ook: "J'es em an 't wasken" of "Je wast hem", "zie wast em", evenals het West-Fries: "Hai waskt himself." Ook in andere Nederlandse dialecten, zoals het Zeeuws wordt hem als wederkerend voornaamwoord gebruikt.

Zie ook: Zich.

persoon	Engels	Fries	West-Fries	West-Vlaams	Afrikaans	Nederlands	Duits
3e mannelijk	him(self)	him(sels)	himself	em	homself	zich	sich
3e vrouwelijk	her(self)	har(sels)	heurself	eur	haar(self)
3e meervoud	them(selves)	har(sels)	hunself	ulder	hulle
onbepaald	one(self)	jin(sels)	ut	et	-

Literatuur

• Cor van Bree, Een oud onderwerp opnieuw bekeken: het Ingweoons. Afscheidscollege 25 september 1997, Universiteit Leiden
• Rolf H. Bremmer Jr, An Introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary (Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins, 2009)

Referenties

Category:1942 introductions Category:Archaeological terminology (Germanic) Category:Linguistic theories and hypotheses Category:West Germanic languages